Orta Türkçe döneminin önemli eserlerinden Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat nüshasında yer alan 49 kuş adı etimolojik ve kültürel açıdan mercek altına alındı; kartal, akbaba, bülbül, kırlangıç ve serçe gibi isimler dönemin sosyal yaşamına ışık tutuyor.
Orta Türkçe edebiyatının önemli eserlerinden biri olan Mukaddimetü’l-Edeb, Yozgat nüshasıyla ilgili Dr. Serkan Cihan’ın 2023 yılında yaptığı çalışmaya göre, 12. yüzyılda Zemahşerî tarafından Harezm’de yazılan eser, Harezmşah Atsız bin Muhammed bin Anuştigin’in isteği üzerine kaleme alınmıştı. Yozgat nüshası, isimler, fiiller ve harfler olmak üzere üç bölümden oluşuyor ve dönemin kültürel, sosyal ve dilsel yapısını detaylı biçimde yansıtıyor.
Kuş Adları Etimolojik ve Kültürel Açından İncelendi
Araştırmada, eserde geçen 164 hayvan adından 49’unun kuşlara ait olduğu tespit edildi. Bu kuş isimleri arasında kartal, akbaba, kırlangıç, serçe, toygar, bülbül, karga, keklik, atmaca, şahin, leylek, sığırcık, baykuş, kaz, ördek, turna ve saksağan gibi türler bulunuyor. Dr. Cihan, bu isimlerin sadece biyolojik değil, aynı zamanda kültürel anlam taşıdığını belirtiyor. Örneğin kartal ve akbaba güç ve kudreti simgelerken, bülbül ve serçe daha çok sevgi, zarafet ve sosyal yaşamla ilişkilendiriliyor.
Makale, kuş adları üzerinden Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan kültürel aktarımı gözler önüne seriyor. Kuş isimlerinin folklorik ve edebî kullanımları, dönemin inançlarını ve sosyal alışkanlıklarını anlamak açısından büyük önem taşıyor. Örneğin kırlangıç, baharın ve yenilenmenin sembolü olarak şiir ve manzumelerde yer alırken, leylek uzun yolculukları ve aile birliğini temsil ediyor.
Dil ve Edebiyat Arasındaki Bağ
Araştırmada, kuş adlarının dönemin dil özelliklerini yansıttığına dikkat çekiliyor. Toygar ve sığırcık gibi isimler, günümüzde nadiren kullanılan kelimeler arasında. Bu durum, Yozgat nüshasının hem dil bilimi hem de halkbilimi açısından ne denli değerli bir kaynak olduğunu ortaya koyuyor. Ayrıca bazı kuş isimleri mecaz anlamlarda da kullanılmış; örneğin bülbül aşkı ve güzelliği, şahin ise cesareti ve gözü pekliği simgeliyor. Yozgat nüshası, Türkiye’de Orta Türkçe eserler üzerine yapılan çalışmalar açısından kritik bir kaynak olarak değerlendiriliyor. Bu tür incelemeler, Orta Türkçe’nin kelime hazinesini ortaya koymakla kalmayıp, dönemin kültürel ve toplumsal yaşamına dair değerli bilgiler sunuyor. Kuş adları üzerinden yapılan detaylı analizler, araştırmacılara dönem dili, edebiyatı ve folklorik unsurları hakkında ipuçları veriyor.